Dr David Menton
Answers in Genesis
Tłumaczenie: Dorota Gajda
Czy powstanie ptaków to rezultat ewolucji dinozaurów? Czy ptaki, które widzimy za oknem, są w rzeczywistości opierzonymi dinozaurami? Dla wielu ewolucjonistów te twierdzenia są niepodważalnymi faktami. Warto jednak zastanowić się, na ile mocne są naukowe świadectwa sugerujące związek ptaków z dinozaurami i czy taki pogląd jest zgodny z tym, co Biblia mówi nam o ptakach i ich Stworzeniu.
Biblia o ptakach
W Biblii ptaki wspomniane są ponad 300 razy, począwszy od Księgi Rodzaju do Księgi Objawienia. Hebrajczycy wykazali się dość dobrą wiedzą o znanych im ptakach i wiele z nich ma nadane hebrajskie nazwy. Są one trudne do przetłumaczenia, ale wiele współczesnych ptaków można rozpoznać po ich biblijnym opisie. W Starym Testamencie spotykamy się z kilkoma terminami ogólnie określającymi ptaki, jak hebrajskie słowo “oph”, które można odnieść zarówno do ptaków, jak i owadów latających oraz nietoperzy. To właśnie ten termin jest kilkukrotnie tłumaczony jako “ptaki” w opisie stworzenia w pierwszym i drugim rozdziale Księgi Rodzaju. Tam dowiadujemy się, że ptaki i inne stworzenia latające, a także wszystkie stworzenia zamieszkujące wody, zostały stworzone Dnia Piątego.
Krytyczne myślenie
Przy omawianiu kwestii pochodzenia ptaków, kluczowe jest, aby nie przyjmować każdego twierdzenia jako prawdziwe. Kreacjoniści, w odróżnieniu od ewolucjonistów, rzadko mają bezpośredni dostęp do skamieniałości tak zwanych „ptasich dinozaurów” i często zmuszeni są analizować zdjęcia, twierdzenia czy dane przygotowane przez ewolucjonistów. Nie można bezkrytycznie przyjmować danych ewolucyjnych i ich interpretacji, nie biorąc pod uwagę uprzedzeń osób opracowujących je. Same znaleziska skamieniałych szczątków, a także wysuwane hipotezy powinny zostać dokładnie zbadane, by móc je rzetelnie przedstawić. Nie wszystkie różnice i podobieństwa między ptakami a dinozaurami mają taką samą rangę w odróżnianiu jednych od drugich. Aby zrozumieć, co je odróżnia, musimy przyjrzeć się ich anatomii i fizjologii. Ptaki i dinozaury mają bardzo odmienną anatomię, a różnice te znacznie wykraczają poza pojęcie upierzenia. Chociaż pióra są ważną cechą, nie są jedyną, która odróżnia ptaki od dinozaurów. Istnieją bowiem znaczne różnice w ich budowie wewnętrznej.
Co jest takiego wyjątkowego w ptakach?
Czy jest coś wyjątkowego w ptakach, co pozwala nam w sposób oczywisty odróżnić je od pozostałych stworzeń, w tym dinozaurów? Przez wiele lat najbardziej oczywistą odpowiedzią było, że czymś takim jest upierzenie, jednak zaczęło się to zmieniać, gdy w 1861 r. w Bawarii odkryto odcisk pióra w skamielinie, którą ewolucjoniści datują na 150 milionów lat, czyli na okres późnej Jury (ryc. 1a). Pióro to, sklasyfikowane jako Archaeopteryx (grec. „starożytne skrzydło”), było zasadniczo identyczne z piórami współczesnych ptaków (ryc. 1b). Niedługo później odkryto opierzony skamieniały szkielet archeopteryksa (ryc. 1c), który w 1863 r. został opisany przez Richarda Owena. Był on wpływowym przyrodnikiem, który wprowadził termin dinozaury i jako pierwszy wyróżnił je jako wymarłą jednostkę taksonomiczną. Owen uznał, że archeopteryks jest „jednoznacznie ptakiem” [1].
Większość ornitologów uważała archeopteryksa za ptaka, który posiada mniej zrostów kostnych w porównaniu do współczesnych ptaków. Eksperci zajmujący się dinozaurami uznali natomiast, że jest on upierzonym dinozaurem. Cała kwestia stała się jeszcze bardziej złożona przez panujący wśród ewolucjonistów pogląd, że ptaki są w rzeczywistości dinozaurami, należącymi do podrzędu dinozaurów zwanego Teropoda (grec. „dzika bestia”, „bestia na nogach”). Podrząd Teropoda jest zróżnicowanym taksonem obejmującym zwierzęta o szerokim zakresie rozmiarów – od wielkości kota do 9-tonowego tyranozaura. Teropody są podobne do ptaków w sposobie poruszania się na dwóch nogach (dwunożności) oraz w tym, że – jak się uważa – miały kości, które są puste w środku, jak kości pneumatyczne ptaków. Mimo to, można wyróżnić także znaczące różnice pomiędzy obiema grupami zwierząt.
Stałocieplność vs zmiennocieplność
Kręgowce, które regulują swoją temperaturę ciała, utrzymując ją w wąskim zakresie wartości niezależnie od temperatury otoczenia, zwane są organizmami stałocieplnymi (ciepłokrwistymi). Ptaki są zwierzętami stałocieplnymi, których normalna temperatura ciała wynosi 41-43°C, czyli znacznie więcej niż u większości ssaków. Aktualnie nie występuje żaden stałocieplny gad, jednakże wielu ewolucjonistów twierdzi, że dinozaury były stałocieplne (lub co najmniej mezotermalne – forma pośrednia). Dowody na to są raczej nieprzekonujące. Mikroskopowa analiza struktury kości dinozaurów (dokładniej: analiza przyrostów kości w czasie życia osobniczego – przyp. tłum. D.G.) podawana jest jako empiryczne świadectwo na rzecz stałocieplności dinozaurów, a jest ona najmniej przekonująca. Wyniki badań histologicznych (tkankowych) kości różnią się bowiem w zależności od wieku kręgowca i nie zawsze korelują ze stałocieplnością.
Istnieje jedna cecha szkieletu, która mogłaby pomóc w ustaleniu, czy dinozaury były stałocieplne. Stałocieplne stworzenia mają w swojej jamie nosowej kość zwaną małżowiną dolną nosową, której struktura przypomina zwinięty zwój. Składa się ona z cienkich kostnych blaszek pokrytych dobrze ukrwioną błoną śluzową, której rolą jest ogrzewanie i nawilżanie wdychanego powietrza. Większość, jeśli nie wszystkie ptaki [2] oraz inne stałocieplne stworzenia posiadają tę kostną strukturę, podczas gdy nie występuje ona u dinozaurów [3]. To potwierdzałoby hipotezę, że dinozaury były zmiennocieplne, podobnie jak współcześnie żyjące gady [4].
Układ oddechowy o unikalnej budowie
Budowa ptasich płuc jest unikalna w świecie kręgowców (ryc. 2). Relatywnie małe w swej wielkości, są najbardziej wydajne. Ptaki nie oddychają pływowo (metodą wdechu i wydechu), jak ssaki czy gady, u których powietrze jest wciągane i wypuszczane z płuc. U ptaków przepływ powietrza w płucach jest ciągły i jednokierunkowy. Wymiana gazowa tlenu na dwutlenek węgla nie zachodzi u nich w ślepo zakończonych pęcherzykach płucnych, jak ma to miejsce w pęcherzykowych płucach gadów i ssaków (ryc. 3a), ale raczej w cieniutkich rurkowatych strukturach zwanych parabronchi (ryc. 3b). (Parabronchi zawierają setki małych gałęzi i kapilar powietrznych otoczonych obfitą siecią naczyń włosowatych. Wymiana gazowa między płucami i krwią ma miejsce w tych kapilarach powietrznych – przyp. tłum.). Powietrze jest wprowadzane i wyprowadzane z płuc poprzez zmiany ciśnienia w dziewięciu workach powietrznych rozmieszczonych w całym ciele. Worki powietrzne działają jak miechy, przepychając powietrze przez płuca.
Jedną z najbardziej wyjątkowych cech układu oddechowego ptaków jest brak przepony – mięśnia, który u wszystkich ssaków oraz chodzących gadów odgrywa istotną rolę w oddychaniu. Zamiast tego worki powietrzne są ściskane i rozszerzane przez liczne mięśnie mające swoje zaczepy na mostku oraz zawiasowych żebrach, charakterystycznych dla ptaków. (W przypadku gadów, głównie krokodyli i aligatorów, mowa o przeponie analogicznej różniącej się w budowie i funkcjonowaniu od ssaczej – przyp. tłum.). Płuca i przepona zbudowane są z tkanek miękkich i tylko w wyjątkowych warunkach ulegają fosylizacji (skamienieniu). Jednakże dowody kopalne sugerują, że dinozaury z podrzędu Teropodów, które uważa się za przodków ptaków, posiadały płuca podobne do tych, jakie mają współcześnie żyjące krokodyle i aligatory [5].
Ptasie skrzydła
Prawie wszystkie ptaki, za wyjątkiem kilku wymarłych odmian, mają skrzydła. Skrzydła mogą być specjalnie przystosowane do trzepotania, szybowania, pływania lub mogą być pomocne przy utrzymywaniu równowagi podczas biegania. W trzepoczącym locie ptak potrzebuje potężnych mięśni, aby poruszać skrzydłami zarówno w górę, jak i w dół. Największymi mięśniami ptaka są mięśnie piersiowe zaangażowane w poruszanie skrzydłami podczas lotu. Mogą stanowić prawie jedną trzecią masy ciała ptaka. Potężne mięśnie piersiowe, kurcząc się, opuszczają skrzydła w dół, nie mogą jednak unosić skrzydeł w górę. Rodzi się zatem pytanie, w jaki sposób ptak z dużą siłą unosi swoje skrzydła podczas lotu trzepoczącego? Problem ten rozwiązany jest dzięki dużemu mięśniowi nadkruczemu (musculus supracoracoideus), położonemu w klatce piersiowej pod mięśniem piersiowym (m. pectoralis). Mięsień ten unosi skrzydło za pomocą ścięgna, które przechodzi przez kanał utworzony na styku kości tworzących pas barkowy i przyczepia się do kości ramiennej. Ścięgno mięśnia nadkruczego, podnosząc skrzydło, działa podobnie jak fał podnoszący żagiel na żaglówce. U większości ptaków latających potężne mięśnie piersiowe i nadkrucze przyczepiają się do unikalnej struktury kostnej zwanej grzebieniem, która jest wyrostkiem mostka (ryc. 4).
Ptasie nogi
Czy ptaki mają kolana? Mniej więcej w połowie długości ptasiej nogi jest załamanie, które wygląda jak kolano, z tym że jest wygięte w niewłaściwą stronę (ryc. 5.2). To nie jest ptasie kolano, tylko kostka. Od tego miejsca aż do końca palców ciągnie się ptasia stopa. Od powyższego załamania – kostki – aż do tułowia ptaka ciągnie się część nogi (tzw. udko), która kończy się właśnie na kolanie. Kolano zatem nie jest widoczne, bo jest ukryte w ciele ptaka. To oznacza, że udo ptaka, czyli kość udowa wraz z towarzyszącymi jej mięśniami, znajduje się wewnątrz ciała. W wyniku tego faktu, ptaki w trakcie chodzenia poruszają się z kolana, a nie z biodra. Nie ma żadnego innego kręgowca poruszającego się w ten sposób, włączając w to dinozaury (zobacz ryc. 5.2).
Chodzi o równowagę
Jaką potencjalną korzyścią może być dla ptaka całkowite umieszczenie kości udowej w ciele i to pod bardzo ostrym kątem względem linii kręgosłupa (ryc. 6)? Oczywistą zaletą takiego wzajemnego ułożenia kości jest utrzymanie równowagi. Jeśli stworzenie chodzi na dwóch nogach, a nie na czterech, ciało musi być inaczej zbalansowane. Środek ciężkości u dwunożnych dinozaurów znajduje się w miejscu łączenia się kości udowej z kośćmi biodrowymi miednicy – na głowie kości udowej. W czasie chodu dwunożne dinozaury trzymały swój ciężki, muskularny ogon nad ziemią. Ogon stanowił przeciwwagę dla całej reszty ciała znajdującej się przed środkiem ciężkości, czyli głową kości udowej (zob. ryc. 5.1). Bez względu na to, do czego dwunożne dinozaury używały swojego ogona, jego najważniejszą funkcją musiało być utrzymywanie równowagi ciała w czasie chodu.
W przeciwieństwie do dinozaurów dwunożnych, żyjące ptaki i większość ptaków kopalnych ma bardzo krótkie ogony, w których część kręgów jest ruchoma, a część zrośnięta i tworzy sztywny odcinek zwany pygostylem (pomiar długości ptasiego ogona dotyczy odcinka ogonowego kręgosłupa i nie uwzględnia długości piór ogonowych). W przypadku ptaków, za głową kości udowej w stronę ogona waga szkieletu jest niewielka. Kość udowa łączy się bowiem ze strukturą wchodzącą w skład miednicy – kością lędźwiowo-krzyżową, czyli tzw. synsakrum. Synsakrum składa się z 10-24 zrośniętych lekkich kręgów i jest strukturą kostną charakterystyczną tylko dla ptaków (zob. ryc. 6). Gdyby ptak próbował chodzić z biodra, jak dwunożne dinozaury, przewróciłby się na dziób. Ptak jednak nie przewraca się, ponieważ kość udowa jest mocno podciągnięta w kierunku linii kręgosłupa, powodując tym samym podciąganie kolan do przodu. W ten sposób środkiem ciężkości u ptaków staje się kolano, a nie głowa kości udowej. Na podstawie powyższych faktów uznać można, że mając do dyspozycji skamielinę i analizę położenia środka ciężkości, powinno być możliwe ustalenie, czy mamy do czynienia z ptakiem, czy dwunożnym dinozaurem.
Kostny ogon ptaków vs kostny ogon dinozaurów
Współcześnie wszystkie ptaki mają krótki kostny ogon składający się z czterech do dziewięciu niezrośniętych kręgów ogonowych (ryc. 6). Niektóre wymarłe ptaki, takie jak archeopteryks, miały długi, kostny ogon, co doprowadziło do ich błędnej identyfikacji jako dinozaurów (ryc. 7).
Istnieje wyraźna różnica między kostnymi ogonami kopalnych ptaków a ogonami dwunożnych dinozaurów. Dinozaury z podrzędu Teropodów miały muskularne ogony, podobne jak u aligatora. Poznajemy to po tym, że kręgi ogonowe takich dinozaurów mają wyrostki kostne, które służyły jako przyczepy i dźwignie potężnych mięśni ogona. Po stronie grzbietowej kręgów znajdują się kolce nerwowe, a po stronie brzusznej łuki naczyniowe, tzw. szewrony (ryc. 8). Obie struktury kostne są niezbędne do przyczepu mięśni, dzięki czemu ogon może działać jako przeciwwaga.
W przeciwieństwie do tego, kręgi ogonowe skamieniałych ptaków są znacznie mniej masywne niż kręgi dinozaurów i – z wyjątkiem podstawy ogona – pozbawione są dodatkowych struktur kostnych, takich jak kolce nerwowe czy łuki naczyniowe służące do przyczepu mięśni ogona. Rzeczywiście istnieją świadectwa empiryczne na rzecz tego, że pióra długiego kostnego ogona zakotwiczają się bezpośrednio na kręgach, podobnie jak lotki przyczepiają się za pomocą więzadeł do kości skrzydeł u współczesnych ptaków (ryc. 9). (U ptaków współczesnych przyczepiają się zaś do ostatnich, zrośniętych kręgów ogonowych, tj. pygostylu – przyp. tłum.). Sugerować to może, że długie, kostne ogony skamieniałych ptaków miały słabo rozwiniętą muskulaturę i zachowywały się jak elastyczny drążek sprężynowy z przyczepionymi do niego piórami. Podsumowując, ogon ptaka jest zbyt lekki, aby stanowić przeciwwagę dla pozostałej części ciała znajdującej się przed środkiem ciężkości – bez względu na to, czy ptaki miały długie, kostne ogony, jak niektóre wymarłe okazy, czy też takich ogonów nie miały, jak to jest u współczesnych ptaków.
Czy prawdziwe dinozaury miały pióra?
Powszechnie uważa się, że co najmniej pięć rodzin z podrzędu Teropodów miało w pełni rozwinięte pióra konturowe (tzw. profilowe, pokrywające ciało ptaka, ze sztywną stosiną i dobrze rozwiniętymi chorągiewkami. Takie pióra posiadał także archeopteryks i mają je współczesne ptaki [ryc.1a i 1b] – przyp. tłum.) Istotna i konieczna jest jednak krytyczna ocena każdej skamieniałości w celu sprawdzenia, czy twierdzenia ewolucjonistów są prawdziwe. Niestety, utarło się przekonanie, że u wielu okazów dinozaurów stwierdzono obecność piór, podczas gdy nie znaleziono wśród nich piór konturowych. Jednym z takich przykładów jest grupa należąca do podrzędu Teropodów – Ornitomimozaury. Niektóre skamieniałości wykazują jedynie ślady na powierzchniach kostnych uważane za punkty zaczepienia piór i oderwanych włókien, podczas gdy inne wskazują na występowanie pióra konturowego [6].
Trzeba jednak zaznaczyć, że istnieją sprzeczności w klasyfikacji w obrębie nawet tego samego gatunku. Jednym z takich przykładów jest Ornithomimus endmontonicus pokazany na ryc. 10. Obie skamieniałości są klasyfikowane jako ten sam gatunek. Jednak już na podstawie cech anatomicznych można uznać, że są to dwa różne stworzenia. Występują między nimi znaczne różnice w budowie ogona oraz w rozmiarze głowy. Przykład ten świetnie ilustruje, jak bardzo nieuporządkowana stała się klasyfikacja dinozaurów. Jest wielce prawdopodobne, że osobnik z wyraźnymi kolcami nerwowymi i łukami naczyniowymi jest gadem, podczas gdy drugi osobnik – ze stosunkowo krótkim, wrzecionowatym ogonem – jest prawdziwym ptakiem. To by znaczyło, że każdy z tych dwóch przedstawicieli rzekomo „jednego gatunku” należy do zupełnie innego rzędu. Problem ten powstał przez sztuczne próby stworzenia relacji pomiędzy dinozaurami a ptakami. System klasyfikacji staje się przez to niejasny i zagmatwany.
Problemy z klasyfikacją występują u większości rodzin (lub kladów) teropodów, które rzekomo miały pióra, takich jak Troodony (Trooidontidae), Owiraptozaury (Oviraptosauria), Dromeozaury (Dromaeosauridae). Wielu przedstawicieli tych rodzin faktycznie posiada w pełni rozwinięte pióra konturowe, ale w każdym przypadku skamieniałości te uznać by można za ptaki, a nie dinozaury. Troodony to bardzo zagmatwana rodzina, złożona w dużej mierze z fragmentarycznie zachowanych osobników różnych gatunków. Dziób Owiraptozaurów jest bezzębny, jak u wszystkich współczesnych ptaków, a niektóre skamieniałości zostały znalezione w pozycji sugerującej wysiadywanie jaj [7]. Mają także pygostyl oraz budowę żeber podobną do ptaków. Wiele Dromeozaurów wykazuje cechy charakterystyczne dla ptaków, takie jak pokrycie piórami konturowymi, w tym dużymi aerodynamicznymi lotkami na skrzydłach. Miały także długie ramiona (skrzydła), które składały się wzdłuż tułowia, a ich ogony, za wyjątkiem nasady, zbudowane były z kręgów pozbawionych wyrostków kostnych, takich jak kolce nerwowe czy naczyniowe [8] (ryc.11.1). Taki ogon znacznie różni się od ogonów teropodów, które są silnie umięśnione i mają kręgi ogonowe zaopatrzone w wyrostki kostne [9]. Gdy przyjrzymy się kompletnie zachowanemu szkieletowi Dromeozaura, takiemu jak Zhenyuanlong (ryc.11.1), uznamy, że poruszał się on jak współczesne ptaki – z kolana – a nie z biodra, jak dinozaury z podrzędu Teropoda (patrz ryc. 11.2, 11.3, 11.4 oraz 5.1).
Okazy należące do kladu dinozaurów z podrzędu Teropoda zwanego Avialae najwyraźniej posiadają pióra konturowe. Nie jest to jednak zaskoczeniem, gdyż Avialae są w rzeczywistości ptakami. Do Avialae zalicza się wszystkie żyjące ptaki, ale także datowane przez ewolucjonistów na około 160 milionów lat poźnojurajskie skamieniałości znalezione w formacji Tiaojishan (zachodnia prowincja Liaoning) w Chinach [10]. Wynika z tego, że okazy te są starsze niż większość nieptasich dinozaurów z podrzędu Teropoda, uważanych za ewolucyjnych przodków ptaków.
Słowo przestrogi
Wiele znalezisk traktowanych jako przedstawiciele „świata opierzonych dinozaurów” pochodzi z zachodniej prowincji Liaoning w Chinach. Gdy paleontolodzy zaczęli masowo przyjeżdżać w te tereny, miejscowi rolnicy szybko zdali sobie sprawę z wartości wyrzucanych przez nich skamieniałości. To przyczyniło się do powstania czarnego rynku handlu skamielinami pochodzącymi z tych terenów. W 1999 r. National Geographic opublikowało artykuł, w którym ogłoszono, że nowo odkryta skamielina zwana Archaeoraptorem jest brakującym ogniwem między teropodami a ptakami. Znalezisko jednak okazało się oszustwem, ponieważ osobnik składał się naprawdę z co najmniej trzech różnych organizmów zwierzęcych [11]. Częściowo problem polega też na tym, że naukowcy często kupują chińskie skamieniałości, zamiast samodzielnie wydobyć je z ziemi. To powoduje, że niektóre skamieliny mogą być zafałszowane. Luis Chiappe, ekspert zajmujący się opisywaniem ptaków kopalnych udzielił w 2003 r. wypowiedzi dla czasopisma Science: “Fałszerstwa umiejętnie dokonane na skamieniałościach mogą zwieść paleontologów równie łatwo, jak fałszerstwa w świecie artystów” [12]. Bardzo często też artykuły nie wskazują pochodzenia skamieliny, nie ujawniają faktu, czy została ona zakupiona, czy samodzielnie wydobyta z ziemi. Nawet jeśli zostanie to ujawnione, pojawiają się kolejne problemy. Naukowcy badający podobnego do ptaka dromeozaura – Changyuraptora – starali się w swoim artykule uwierzytelnić skamielinę, którą kupili (po tym jak zespół opracowujący okaz do badania ujawnił podejrzane działania w okolicy odcinka szyjnego – przyp. tłum.) i odkryli „próbę sztucznej ingerencji w rekonstrukcji szyi” [13]. Wszystko wskazuje na to, że fałszowanie skamieniałości stanowi poważny problem w Chinach, nawet jeśli skamielina została pozyskana legalnie.
Wnioski końcowe
Ptaki posiadają wiele unikalnych cech, które odróżniają je od dinozaurów. Są stałocieplne, mają szybką przemianę materii oraz wysoką temperaturę ciała. Wyróżnia je też niezwykły, wysokowydajny, przepływowy system oddechowy, w którym nie ma przepony, oraz liczne, duże worki powietrzne rozmieszczone w ich ciele, także we wnętrzu kości pneumatycznych. W obrębie ptasiego szkieletu występują liczne zrosty kostne złożone z lekkich kości o specyficznej budowie wewnętrznej, ze strukturami wpływającymi na wytrzymałość samej kości. Posiadają unikalną kostną strukturę zwaną synsakrum, a ich uda są wysoko podciągnięte w kierunku kręgosłupa i schowane wewnątrz ciała, co powoduje, że środek ciężkości ulokowany jest bardziej z przodu, w miejscu, gdzie znajdują się ich kolana. W rezultacie ptaki utrzymują równowagę i chodzą z kolana, a nie z biodra, jak robiły to dwunożne dinozaury. Także pióra wydają się unikalną ptasią cechą, podobnie jak owłosienie dla ssaków. Skamieniałe odciski skóry dinozaura przypominają raczej skórę aligatora, a nie upierzonych ptaków. Opierając się na aktualnych świadectwach, można stwierdzić, że nie ma uzasadnionych powodów, by sądzić, iż prawdziwe dinozaury posiadały pióra lub były spokrewnione z ptakami.
Przypisy:
Tekst oryginalny: David Menton, „Did Dinosaurs Evolve into Birds?”, Answers in Genesis, September 7, 2018, https://tiny.pl/9q9rl.
Tłumaczenie: Dorota Gajda
Wszystkie prawa zastrzeżone: Copyright © Answers in Genesis. All Rights Reserved. Translated and published by permission of Answers in Genesis (Answers® and Answers in Genesis® are registered trademarks of Answers in Genesis, Inc.).
Więcej informacji na temat Answers in Genesis znajdziesz na: www.AnswersinGenesis.org, www.CreationMuseum.org i www.ArkEncounter.com.
* Część ilustracji dodano w polskim tłumaczeniu oryginalnego artykułu.
